اهمیت فضای سبز در زندگی شهری

اهمیت فضای سبز در زندگی شهری

آن بخش از فضای سبز که در محدوده شهر طراحی و بنا شده، فضای سبز شهری نامیده میشود. فضای نسبتاً بزرگ، متشکل از گیاهان با ساختی جنگلی و برخوردار از بازدهی زیست محیطی و اکولوژیک معین و در خور شرایط زیست محیطی حاکم بر شهر.

فضای سبز از دیدگاه شهرسازی

عبارت است بخشی از سیمای شهر که از انواع گیاهان تشکیل یافته است.

فضاهای سبز در وهله نخست به فضاهای سبز و سطوح سبز، و در مرحله بعد به شهری و غیرشهری تقسیم میشوند. تفاوت فضاهای سبز و سطوح سبز از نظر اکولوژیکی در این است که سطوح سبز (مثلاً زمین ورزشی چمنکاری شده) نمیتواند مانند فضای سبز شبه جنگلی در کاهش آلودگی صوتی مؤثر باشد و یا به نحو مطلوبی سبب کاهش دما شود. بر اساس این تقسیمبندی، فضاها و سطوحی که با کاربری فضای سبز در شهرها ارتباط پیدا میکند فضای سبز عمومی و خیابانی و سطوح سبز عمومی، خیابانی و چمنهای ورزشی را شامل میشود.

تعاریف

فضای سبز عمومی واحد بازدهی اجتماعی میباشد . برای عموم مردم برای گذراندن اوقات فراغت و تفریح قابل استفاده است و معمولاً پارک نامیده میشود. در واقع فضای سبز عمومی (اجتماعی) شامل فضای سبز عمومی مجهز به خدمات و تسهیلات میگردد.

فضای سبز نیمه عمومی دارای بازدهی اکولوژیکی هستند، اما تعداد استفاده کنندگان آنها محدود است. محوطههای باز ادارات، پادگانها و بیمارستانها، نمونههایی از این فضاها میباشد. فضاهای سبز خیابانی، درختکاری حد فاصل مسیرهای پیادهرو و سوارهرو و همچنین فضاهای میادین و یا زمینهای پیرامون بزرگراهها و خیابانهارا شامل میشود .عمدتاً جنبه زیباییشناختی دارد و تا حدی نیز واحد بازدهی اکولوژیکی میباشند. به طور کلی میتوان گفت که بخش قابل توجهی از فضای سبز در طرحهای شهری را فضای سبز عمومی تشکیل میدهد. به دلیل بازدهی اجتماعی و اکولوژیکی به طور همزمان از اهمیت بالاتری برخوردار است.

تاریخچه احداث فضای سبز

تاریخ معماری و شهرسازی نمایانگر این مهم است که از ادوار گذشته بشر به ضرورت احداث باغ و فضای سبز در شهرهای اگرچه ابتدایی آن زمان پی برده بود تا از طبیعت و اصل خویش جدا نمانده است. برای بیان نمونهای از این طرز تفکر، می توان به باغهای معلق بابل اشاره کرد که پانصد سال پیش از میلاد در محوطه چهارده هکتاری کاخ عظیمی در مرکز شهر بابل احداث گردید. این باغ بزرگ عبارت از سطحهایی بود که بر ستونهایی استتار شده در هفت طبقه، باغهایی از گیاهان نادر آویخته بود.

در قرن پنجم پیش از میلاد یونانیان به سبک معماری (کرنت) سر ستونهای ساختمانها را به شکل سبد گل و ستونها را به صورت پیچک میساختند. در آتن نیز محلات جدیدالتأسیس را درختکاری میکردند. معماران مصری نیز ستونها را به شکل باقلای قبطی، پاپیروس و نخل، هماهنگ با محیط اطراف و طبیعت میساختند. شهر اسکندریه دارای باغهای ملی بزرگ بوده و در آتن باغ گیاه شناسی، موزه و باغ وحش وجود داشت.

ضای سبز در ایران

ایرانیان نیز از عصر هخامنشیان در اطراف شهرهای خویش، باغهای میوه احداث میکردند . گوجه و هلو از درختان رایج بوده است. البته از پارکهای تفریحی هم گزارشهایی از زمان شاه عباس صفوی داریم و باغهایی از آن دوران به یادگار مانده است. سبک کلی باغهای قدیم ایران شامل یک حصار کلی، کانال مرکزی که آب در آن به شکل نهر جریان مییافت و عمارت کلاه فرنگی که معمولاً در مرکز باغ و جای استراحت بود،است.نمونههایی از این باغها چهارباغ اصفهان، فین کاشان و ارم شیراز است. 

حال به دنیای امروز برمیگردیم. با توجه به آلودگیهای روز افزون محیط زیست و نیازهای روحی بشر گذشته از علایق ذاتی و تاریخی، طراحی شهرهای جدی جدا از فضای سبز نیست. نمونه آن، شهر جدید برازیلیا در برزیل است که هماهنگ و مکمل طبیعی پیرامون خود طراحی و ایجاد شده است.

اهمیت و کارکردهای مهم فضای سبزشهری

امروز مفهوم شهرها بدون فضای سبز مؤثر در اشکال گوناگون آن دیگر قابل تصور نیست. پیامدهای توسعه شهری و پیچیدگیهای معضلات زیست محیطی آنها موجودیت فضای سبز و گسترش آن را برای همیشه اجتنابناپذیر کردهاند. شهرها به عنوان کانونهای تمرکز فعالیت و زندگی انسانها برای اینکه بتوانند پایداری خود را تضمین کنند چاره پیکره یگانه شهرها در متابولیسم آنها نقش اساسی دارند.  کمبود آن ها میتواند اختلالات جدی در حیات شهری به وجود آورد. توجه به فضای سبز به طور عام به عنوان ریههای تنفسی شهرها تعریف اغراق آمیزی از کارکرد آن نیست. بلکه این شبیه بیانکننده حداقل کارکرد آن در مفهوم اکولوژیک شهرها به شمار میرود.

 این فضاها هم از دیدگاه تأمین نیازهای زیست محیطی شهرنشینان و هم از نظر تأمین فضاهای فراغتی و بستر ارتباط و تعامل اجتماعی آن جایگاهی در خور اهمیت دارد.

در اینجا به مهمترین کارکردهای فضاهای سبز در شهرها اشاره میشود.
 ١.کارکرد تفریحی: پارکها بهترین محل برای آرامش و رفع خستگی هستند. امروزه کارکرد تفریحی پارکها و فضای سبز جایگزین بخشی از کارکردهای تفریحی خانواده روابط همسایگی و محلی، بازار و … شده است.

٢. کارکرد بهداشتی: پارکها و فضای سبز را میتوان در زمره مراکز تأمینکننده بهداشت  جان و روان افراد دانست. نقش گسترده فضای سبز در تمرکز اعصاب بر کسی پوشیده نیست.

٣. کارکرد ارتباطی: پارکها زمینهساز روابط نانوشته سازمان یافتهای هستند که با توجه به نیازهای اقشار مختلف اجتماعی شکل میگیرد و دوام مییابد.

۴. کارکرد آموزشی: بازی و سرگرمی، در آموزش و پرورش جسم و ذهن کودکان سهم مؤثری دارد. پارکها هرچند وسایل بازی اندکی دارند، زمینه کسب مهارت و خلاقیت را برای کودکان فراهم میسازند.

۵. کارکرد خرید و فروش: به رغم اینکه پارکها جایگاه گردش و آرامش هستند .به دلیل حضور گسترده مردم در آن ها جای مناسب و پررونقی برای عرضه کالاهای مختلف مورد نیاز گردشگران هستند.

عملکردهای فضای سبز را میتوان به چهار دسته کلی تقسیم کرد:

١. فضای سبز عمومی: این ها فضاهای سبز شهری و پارکها هستند که عملکردهای اجتماعی دارند. این فضاها برای عموم مردم در گذران اوقات فراغت تفریح گردهماییهای اجتماعی و فرهنگی مورد استفاده قرار میگیرد.

٢. فضای سبز نیمه نیمه: این فضاها نسبت به فضاهای عمومی محدودترند. مانند محوطههای باز بیمارستانها، ادارات دولت و نظایر آن.

٣. فضای سبز معابر و خیابانها: از جمله فضاهای سبز شهریاند که به طور معمول درختکاری حاشیه باریکی از حد فاصل پیادهرو و سواره را تشکیل میدهد.

۴. فضای سبز خصوصی: شامل کلیه فضاها از جمله باغچهها و باغهای موجود در شهر است. استفاده آن محدود به مالکان آن میباشد.

کیفیت زندگی شهری

منظور از کیفیت زندگی توجه به شاخصهای اجتماعی فرهنگی، اقتصادی و محیطی روانی و… در دو وجه عینی (کمی) ذهنی (کیفی) در روند برنامهریزی شهری است. مثل شرایط تحصیل بهتر ،کیفیت دسترسی ،کیفیت مسکن ،کیفیت فضاهای گذران اوقات فراغت، ایجاد فرصتهایی برای کنش متقابل اجتماعی و فرصتهای اجتماعی (اشتغال رفاه مشارکت اجتماعی و…). جوهره اصلی کیفیت زندگی شهری تأمین نیازهای روانی و عاطفی و اجتماعی شهروندان مثل نیاز به امنیت ،زیبایی، آرامش خاطر، تعلق اجتماعی شادی تفریح و … ناقص خواهد بود.

کیفیت زندگی شهری در بر گیرنده ابعاد روانی است . شاخصهایی همچون رضایت و شادی و امنیت را در بر میگیرد. لذا از این منظر آن را رضایت اجتماعی نیز مینامند . بر اساس آن با شاخصهای دسترسی به فرصتهای اجتماعی مثل شغل، ثروت و اوقات فراغت توجه میشود. برخی این واژه را مترادف با رفاه و عدهای دیگر آن را بیانی از رفاه میدانند که با میزان کالاهای عمومی و نحوه توزیع آنها مشخص میشود. یکی از معیارهای ارزیابی کیفیت زندگی شهری در شهرها فضای باز و سبز عمومی میباشدکه از زیر معیارهای اصلی شاخص اجتماعی کیفیت زندگی میباشد.

نقش فضای سبز در کیفیت زندگی شهری

امروزه نقش و اهمیت فضاهای باز و سبز در محیط زیست و کیفیت زندگی مجتمعهای زیستی به طور چشمگیری رو به افزایش است. به همین جهت، در اکثر کشورها، فضای باز و سبز جزء لاینفک تصمیمات برنامهریزی کاربری زمین به شمار میآیند. (به طور کلی بازدهی فضاهای سبز شهری در سه گروه بازدهی اکولوژیک و محیط زیستی، بازدهی کالبدی – شهرسازی و بازدهی اجتماعی – روانی قابل تقسیمبندی میباشد. در بررسی اثرات روانی – اجتماعی فضای سبز باید گفت که انسان، در هر شرایطی روزانه به چند ساعت فضای ساکت و آرام نیاز دارد. فضای سبز میتواند این فضا را تأمین نماید.

همچنین از مهمترین اثرهای فضای سبز در شهرها، کارکرد زیست محیطی آنهاست. شهرها را به عنوان محیط زیست جامعه انسانی معنی دار کرده است . با آثار سوء گسترش صنعت و کاربری نادرست فناوری مقابله کرده است. سبب افزایش کیفیت زیستی شهرها میشود. همچنین به عنوان یکی از مباحث مهم و کاربردی در دیگر کشورها تبدیل شده است .به طوری که هر ساله مساحت زیادی از زمینهای شهری آنها به این کاربری بسیار مهم اختصاص داده میشود. منظور از بازدهی اکولوژیکی نیز زیباسازی بخشهای شهری، کاهش دمای محیط، تولید اکسیژن افزایش نفوذپذیری خاک در مقابل انواع بارش و مانند این ها میباشد. 

 اثرات روحی و روانی فضای سبز بر کیفیت زندگی شهری

فطرت انسان به گونهای آفریده شده است که تواناییهای بسیاری دارد و این تواناییها بدون ارتباط با زیباییهای طبیعی  در زندگی شهری، که همان فضاهای سبز میباشند به افسردگی و خمودی میگراید.  بالطبع در پرتو بهرهمندی از فضای سبز خلاقیتهای انسان شکوفه میگردد و انسان راه تکامل را در زندگی خود میپیماید.

اگرچه بیشتر شهروندان مقیم شهر از مزایا و تأثیرات غیرمستقیم فضاهای سبز بر زندگی خود آگاه نیستند اما این تأثیر و کنش متقابل میان برخورداری از فضای سبز و عدم برخورداری از آن بر زندگی آنها توسط پژوهشهای گوناگونی به اثبات رسیده میباشد. به عنوان مثال در میان نوشتههای علما و احادیث و قرآن کریم نیز به این موضوع اشاره شده است. از مجموعه آیات و احادیث چنین به دست میآید که:

١ . نگاه به فضای سبز غمهای انسان را  میزداید. به او آرامش بخشیده و او را شاد و خوشحال میکند.

٢ . بهرهمندی از فضای سبز حالت یاس و نومیدی را از انسان دور می کند. شور و امید در او ایجاد و یا تقویت میکند.

٣ . فضای سبز تأثیری قابل توجه در درمان بیماریهای روحی و روانی دارد به طوری که این مشکلات با نگاه کردن به فضا و مناظر سرسبز و قدم زدن و نفس کشیدن در فضای سبز از میان میرود.

۴ . ارتباط با فضای سبز موجب نشاط و موجب انگیزه برای حرکت به سوی تعالی و تکامل است.

میزان سرانه فضای سبز و تأثیر آن رفاه زندگی شهروندان

سرانه عبارت است از مساحت، تقسیم بر جمعیت. در واقع سرانه عبارت است از مقدار زمینی که به طور متوسط از هر کدام از کاربریها به هر نفر از جمعیت شهر میرسد. در تعیین سرانه عواملی از قبیل قیمت زمین، نوع درآمد، امکانات گسترش شهر، موقعیت اقلیمی و طبیعی شهر مسائل اجتماعی، آداب و رسوم، نیازهای جمعیت به تأسیسات رفاهی، نوع معیشت، تکنولوژی ساختمان و … مؤثر است. امروزه در بیشتر کشورها میزان سرانه هر یک از خدمات شهری نشاندهنده میزان رفاه و کیفیت زندگی در شهرها میباشد.

در این میان سرانه فضاهای سبز نیز به عنوان یکی از فاکتورهای مهم افزایش سطح زندگی در شهرها میباشد. همچنین با توجه به اهمیت فضاها و لزوم ایجاد در شهرها به منظور لطافت هوا و تفریح مردم و زیبایی شهر بایستی استاندارد مشخصی برای ایجاد فضاهای سبز وجود داشته باشدزیرا هر اندازه که فضای سبز در سطح شهر توسعه یابند کافی نخواهند بود. مقوله سطوح و سرانه سبز را صرفاً میتوان در مورد فضاهای سبز عمومی مطرح کرد. زیرا فضاهای سبز خصوصی نیمه عمومی و فضای سبز حاشیه معابر هرچند در بازدهی اکولوژیکی نقش مؤثری دارند اما بنا بر ماهیتشان فاقد عملکرد اجتماعیاند.

متوسط سرانه فضای سبز

در دنیای صنعتی امروز پیشرفت در زمینههای مختلف صنعت، تکنولوژی و… به یکی از مهمترین دغدغههای کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه و حتی جهان سوم تبدیل شده است. متوسط سرانه فضای سبز ٣٠ مترمربع برای هر فرد است. شاخص تعیین شده از محیط زیست سازمان ملل متحد ٢٠ تا ۵ مترمربع و در جایی مانند ایالت متحده ٧۵ متر مربع به ازای هر فرد است. این در حالی است که بر اساس مطالعات و بررسیهای وزارت مسکن و شهرسازی، سرانه متعارف و مناسب فضای سبزی شهری در ایران حدود ٧ تا ١٢ مترمربع برای هر فرد ایرانی است .

در گزارش مطالعات گروه برنامهریزی شهری وزارت کشور این نقل قول آمده است که زندگی سالم در جایی امکان پذیر است که سهم سرانه هر فرد از فضای سبز در منطقه مسکونی از ٣٠ تا ۵٠ مترمربع کمتر نباشد. و برای رسیدن به پارک بیش از یک ربع ساعت وقت نگیرد . سرانه فضای سبز در شهرهای مهم جهان مثل آمستردام ١۶متر در شیکاگو ٢٠، نیویورک ١١، لندن ٩، کپنهاگ ١٠، پاریس ٧۴/٧ ، در شهر رم نیز ۶ متر میباشد.  اینها نشان دهنده اهمیت این فضاها برای شهروندان میباشد.

نتیجه

فضای سبز شهری به عنوان بخش جاندار محیط شهری مکمل بخش بی جان شهر، یعنی ساختار کالبدی شهر، میباشد. امروزه جامعه شناسان، روانشناسان و پزشکان بر این باورند علاوه بر تأمین بهداشت جو و محیط مکانهای مسکونی، نقش مثبتی در سلامتی شهروندان، بر عهده دارند.  از مهمترین آن میتوان به تأثیرات آن بر زندگی شهروندان میباشد که روزانه ساعاتی را برای گذراندن اوقات فراغت خود در این گونه فضاها میگذرانند. با توجه به مطالب بالا میتوان به اهمیت و نقش مهم این فضاها در کیفیت زندگی شهر و سلامت روحی و روانی شهروندان پی برد.

سلامت شهروندان و پایداری شهری و کمیت و کیفیت و بازدهی روانی اجتماعی و اکولوژیکی فضاهای سبز شهری یکی از آثار طراحی و برنامهریزی مناسب شهری میباشد که باید تمام تلاش مسئولین و دست اندرکاران امور شهری برای برآورد آن باشد. به ویژه در طراحی و برنامهریزی برای احداث شهرهای جدید باید این کاربری باتوجه به نیازهای هریک از شهروندان طراحی و مکان یابی گردد.